મધમાખી નૃત્ય (The Dance of the Bee)

મધમાખી નૃત્ય શું છે?

જાણીતું છે કે મધમાખીઓ જ્યારે ખોરાક મેળવતી હોય છે, ત્યારે તેઓ મધપૂડામાં પાછા ફર્યા પછી એક વિશિષ્ટ નૃત્ય કરે છે. આ મધમાખી નૃત્ય ખોરાકના સ્થાન વિશે અન્ય મધમાખીઓને સૂચિત કરે છે.

લાંબા નૃત્ય -> ખોરાકનું સ્થળ દૂર છે.
ટૂંકા નૃત્ય -> ખોરાકનું સ્થળ નજીક છે.

મધપૂડાની મધમાખીઓ સામાન્ય રીતે 8-આકારનું નૃત્ય કરે છે. કેટલીક વાર ઝિગ-ઝેગ પદ્ધતિ પણ અપનાવવામાં આવે છે. એરિસ્ટોટલે પણ તેમના હિસ્ટોરિયા એનિમલિયમમાં આ વર્તનનું વર્ણન કર્યું હતું.

કાર્લ વોન ફ્રિશ અને નોબેલ પુરસ્કાર

1947 માં, કાર્લ વોન ફ્રિશે મધમાખીના નૃત્ય અને ખોરાકના અંતરની વચ્ચેનો સંબંધ સમજાવ્યો.

મધમાખી સૂર્યની દિશા અને વિશિષ્ટ હલનચલન દ્વારા ખોરાકના સ્થળનું સંકેત આપે છે.
નૃત્યનું ઉત્સાહ ખોરાકની ગુણવત્તા દર્શાવે છે.

વોન ફ્રિશે આ સિદ્ધાંતને માન્ય કરવા માટે અનેક પ્રયોગો કર્યા. 1973 માં, તેમને ફિઝિયોલોજી માટે નોબેલ પુરસ્કાર એનાયત કરવામાં આવ્યો.

જાતિ-વિશિષ્ટ (Species-Specific) નૃત્ય પદ્ધતિઓ

વિવિધ મધમાખી પ્રજાતિઓ અલગ-અલગ પદ્ધતિઓ અપનાવે છે:

Apis florea અને Apis andreniformis -> ડોર્સલ પૃષ્ઠ પર નૃત્ય કરે છે.
અન્ય જાતિઓ -> સિધા ખોરાકના સ્થળ તરફ નિર્દેશ કરે છે.

આ પ્રત્યેક પ્રજાતિનું અલગ લાક્ષણિક નૃત્ય પધ્ધતિ હોય છે. આમ, આ દર્શાવે છે કે મધમાખી નૃત્ય સામાન્ય શિક્ષણ ઉપર આધારિત નથી, પરંતુ તે વંશગત રીતે પ્રેરિત છે.

ગંધ (Scent) અને મધમાખી નૃત્ય

કેટલાક સંશોધકો માને છે કે મધમાખી માત્ર નૃત્યથી જ નહીં, પણ ગંધ દ્વારા પણ સંદેશો આપે છે.

નૃત્યનો હેતુ -> અન્ય મધમાખીઓને ખોરાકની ગંધ ઓળખવામાં મદદ કરવો.
આ ગુમાનની સામે પ્રયોગો -> ખાંડના ગંધહીન સ્ત્રોતો સાથે, જે દર્શાવે છે કે મધમાખીઓ ગંધ વગર ખોરાક શોધી શકતી નથી.
નૃત્યના કદ સાથે તર્કવિરોધ -> નાના નૃત્ય (થોડા સેન્ટીમીટર) લાંબી ઉડાન માટે પૂરતા માર્ગદર્શન આપી શકે છે કે નહીં, તે ચર્ચાસ્પદ છે.

વિવાદ – ગંધ કે નૃત્ય?

અધ્યયન કરનારા સંશોધકોમાં બે વિખવાદી મત છે:

નૃત્ય સમર્થકો -> તેઓ માને છે કે મધમાખી નૃત્ય દ્વારા ચોક્કસ માહિતી અપાય છે.
ગંધ સમર્થકો -> તેઓ દલીલ કરે છે કે મધમાખીઓ મુખ્યત્વે ગંધ પર આધાર રાખે છે.

એડ્રિયન વેનર (મધમાખી સંશોધક) ગંધના સિદ્ધાંતના મુખ્ય સમર્થક છે. જુલિયન ઓ’ડિયે વાદ કરે છે કે નૃત્ય માત્ર એક સ્વાભાવિક ચળવળ હોઈ શકે છે અને તે કોઈ ચોક્કસ સંદેશો આપતું નથી.

હાલમાં, આ વિવાદ હજુ યથાવત છે. જોકે, બંને પક્ષો એ વાતમાં સહમત છે કે ગંધ મધમાખી સંચાર માટે એક મહત્વપૂર્ણ ઘટક છે.